Cykl “neurologia ma znaczenie - poznaję swoje ADHD”. Cz. 6. Budowa mózgu, a funkcje wykonawcze.

Cykl wpisów o ADHD składa się z następujących kroków:

1. 
   “Poznaję swoje ADHD” – pierwszy i najważniejszy krok:

• cel – poznawczy. Im lepiej poznasz swoje ADHD tym lepiej będziesz sobie z nim radzić,

• tematyka – teksty dotyczą różnych obszarów z życia codziennego j osoby dorosłej z ADHD. Korzystaj z notesu i/lub komputera by robić notatki o sobie,

• po co? – notatki utrwalają, systematyzują Twoją wiedzę, pełnią funkcję “dysku zewnętrznego”, do którego będziesz wracać gdy przejdziemy do kolejnego kroku.

• wskazówki – jeśli tracisz uwagę w trakcie czytania - podziel tekst na kilka części i czytaj każdą część jednego dnia.

  2.

  “Wybór narzędzi pomocowych”

• cała wiedza z pierwszego kroku będzie wykorzystana w drugim, żeby wybrać najbardziej dopasowane narzędzia i techniki z których będziesz korzystać/trenować je każdego dnia.

  3.

  “Wdrażanie i monitorowanie” 

• trzeci krok – wdrożenie planu w życie i nauka monitorowania postępów.

• cel – realne zmiany w codziennym funkcjonowaniu.

W poprzednim tekście omawialiśmy jak “poor inhibition” osłabia funkcje wykonawcze u dorosłych osób z ADHD. Dla osób zaciekawionych neurologią kontynuujemy temat.

Na poniższym rysunku zaznaczone zostały główne części mózgu, które ściśle ze sobą współpracując odpowiadają za działanie funkcji wykonawczych.

ADHD to inna budowa, struktura oraz funkcjonalność wyżej zaznaczonych obszarów w mózgu. 

Kora przedczołowa (PFC) - wyobraźmy sobie, że ta część mózgu (szczególnie jej część grzbietowo-boczna i oczodołowa część) to główny “zarządca” funkcjami wykonawczymi. 

Zarządca: 

• planuje, 

• podejmuje decyzje, 

• przewiduje konsekwencje działań, 

• utrzymuje informację w pamięci roboczej,

• hamuje impulsywne reakcje i uczucia,

• kontroluje zachowania społeczne,

• wzmacnia ważne sygnały i hamuje nieistotne lub rozpraszające - działa jak filtr.

Jeśli zarządca nie wywiązuje się ze swoich obowiązków (u osób z ADHD obserwuje się mniejszą objętość istoty szarej i niższą aktywność niektórych części kory przedczołowej) to dochodzi do:

• trudności w planowaniu,

• problemów z koncentracją,

• dezorganizacji działania,

• chaosu,

• wybuchów emocjonalnych,

• impulsywnych zachowań,

• kłopotów z pamięcią roboczą.

2.

Przedni zakręt obręczy (ACC) - można porównać do “centrum monitorowania" w naszym mózgu. Wyobraź sobie, że prowadzisz samochód i masz nawigację, która informuje Cię o tym, czy dobrze jedziesz i czy nie popełniasz błędów - tak działa ACC.

Centrum monitorowania:

• integruje działanie: obserwuje Twoje działania, wychwytuje błędy (np. gdy zapomnisz coś zrobić) oraz wysyła sygnał do mózgu, żebyś poprawił swoje zachowanie (dzięki niemu zauważasz, kiedy coś idzie nie tak i możesz dostosować swoją reakcję: np. zmienić pas lub zwolnić, żeby uniknąć  problemów),

• integruje doświadczenia emocjonalne: łączy nasze emocje z myślami i działaniami. Kiedy coś sprawia, że jesteś zdenerwowana/y, wtedy centrum monitorowania analizuje tę emocję i decyduje jak zareagować,

• integruje motywację: określa, co jest dla nas ważne i jakie działania należy podjąć w celu osiągnięcia celów. Na przykład, gdy mamy cel, np. naukę do egzaminu, centrum monitorowania pomaga skupić się na tym zadaniu i kontrolować emocje, które mogą nas rozpraszać,

• współdziała z korą przedczołową: informuje „zarządcę” o wykrytych błędach lub rozbieżnościach, co pozwala dostosować strategię działania.

Jeśli centrum monitorowania ma kłopoty (badania wskazują, że przedni zakręt obręczy bywa mniejszy i mniej aktywny u osób z ADHD), to pojawiają się:

• trudności w kontrolowaniu błędów: skutkuje to większą liczbą niezamierzonych błędów i pominięć, a także trudnościami w uczeniu się na błędach,

• trudności w regulacji emocji: osoby z ADHD mogą doświadczać silniejszych i mniej kontrolowanych reakcji emocjonalnych: frustracja, złość, radość, smutek, które pojawiają się nagle, bez odpowiedniego "filtra" czy oceny sytuacji. Może to prowadzić do wybuchów emocjonalnych lub trudności w utrzymaniu stabilności emocjonalnej,

• problemy z motywacją i podejmowaniem decyzji: może to powodować prokrastynację, brak zaangażowania w zadania, które nie są natychmiastowo nagradzające, a także problemy z organizacją,

• brak reakcji na sygnały “stop. zboczyłeś z trasy”: osoby z ADHD mogą nie zauważać momentu, kiedy należy przerwać działanie lub dostosować strategię, co prowadzi do impulsywnych reakcji i braku elastyczności w działaniu. Na przykład, może to prowadzić do niedokończenia zadań lub nadmiernego angażowania się w jedną czynność (np. trwanie w zadaniu, które nie przynosi rezultatów). To oznacza, że osoby z ADHD mogą mieć trudności z elastycznym reagowaniem na zmieniające się warunki.

3.

Jądro ogoniaste (część prążkowia) - wyobraźmy sobie, że jądro ogoniaste (część prążkowia) pełni rolę „koordynatora” w systemie ruchów i decyzji w mózgu. Jest to struktura mózgowa, która pomaga decydować, co zrobić i kiedy to zrobić. Pracuje w tle, niezauważalnie, ale kluczowo wpływa na to, jak podejmujemy decyzje i jak wykonujemy działania. 

Jeśli koordynator nie jest wystarczająco aktywny (w ADHD wykazano różnice w wielkości i aktywności jąder podstawy) to występują zaburzenia funkcji prążkowia, które podważają efektywność całej pętli hamującej impulsy, co w konsekwencji  utrudnia wykonywanie zadań wymagających koncentracji i powstrzymywania odruchowych zachowań.

4.

Hormony i neurotransmitery:

• Neurotransmitery jak dopamina, norepinefryna oraz serotonina mają kluczowe znaczenie w ADHD. Niedobór dopaminy, który występuje szczególnie w układzie dopaminergicznym (zwłaszcza w jądrze ogoniastym i korze przedczołowej), jest jednym z głównych powodów trudności w koncentracji i kontroli impulsów.

• Dopamina jest również związana z systemem nagrody i motywacji. Gdy jest jej zbyt mało, osoby z ADHD mogą mieć trudności z motywowaniem się do wykonania nudnych lub monotematycznych zadań. Norepinefryna z kolei jest ważna dla utrzymania uwagi, dlatego jej niski poziom utrudnia koncentrację i reagowanie na zmieniające się bodźce.

• Melatonina – hormon regulujący rytm dobowy; u osób z ADHD często występują zaburzenia snu związane z opóźnionym wydzielaniem melatoniny.

• Hormony tarczycy (T3, T4, TSH) – ich niewłaściwy poziom może nasilać objawy podobne do ADHD, a u niektórych pacjentów występują współwystępujące zaburzenia osi tarczycowej.

Badania nad ADHD dynamicznie rozwijają się na całym świecie, a nowe odkrycia w dziedzinie neurobiologii, genetyki, farmakoterapii i neuroobrazowania pozwalają na coraz lepsze zrozumienie i leczenie. Nie czekaj z diagnozą.