Cykl “neurologia ma znaczenie”. ADHD - nazwa, historia i modele.
Nazwa ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder – została oficjalnie wprowadzona w 1987 roku w klasyfikacji DSM-III-R (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Revised).
Co oznacza każdy element skrótu?
Attention Deficit – trudności w utrzymaniu i regulacji uwagi (niekoniecznie jej "brak"),
Hyperactivity – nadmierna ruchliwość, wewnętrzny niepokój (nie zawsze fizyczny),
Disorder – klasyfikowane jako zaburzenie neurorozwojowe (choć w języku potocznym wiele osób woli określenia neutralne, np. „profil neurologiczny”).
Krótka historia:
1902 – George Still
pierwszy opisał zespół „deficytu moralnej kontroli” u dzieci z impulsywnym i niespokojnym zachowaniem, które nie wynikało z upośledzenia umysłowego — to uznawane za pierwszy opis kliniczny ADHD.
1960 – Minimal Brain Dysfunction (MBD)
wcześniejsza nazwa sugerująca "mikrouszkodzenia mózgu" – dziś uznana za przestarzałą i błędną.
1980 – DSM-III: Attention Deficit Disorder (ADD)
po raz pierwszy wprowadzono nazwę ADD, z dwoma podtypami: z nadpobudliwością i bez.
1987 – DSM-III-R: ADHD
zmieniono nazwę z ADD na ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder.
uznano, że trudności z uwagą i impulsywność występują łącznie i tworzą wspólne zaburzenie. To wtedy pojawił się po raz pierwszy skrót „ADHD”, którego używamy do dziś.
Obecnie (DSM-5-TR, 2022)
Termin ADHD pozostaje aktualny.
Wyróżnia się 3 prezentacje:
z przewagą deficytu uwagi,
z przewagą nadpobudliwości/impulsywności,
postać mieszana.
Według Russella A. Barkleya, ADHD jest poważnie niedoszacowane i źle nazwane. Wielokrotnie krytykował termin „Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder” jako: „wprowadzający w błąd, powierzchowny i skupiony na objawach zewnętrznych zamiast na rzeczywistych deficytach neuropsychologicznych”. W swoich publikacjach i wykładach Barkley proponował, by ADHD nazywać: Deficyt Samoregulacji Wykonawczej (Executive Function Deficit Disorder) albo: Zaburzenie Samoregulacji Zachowania (Self-Regulation Disorder).
Uzasadnienie Barkleya:
ADHD to nie deficyt uwagi — osoby z ADHD potrafią się hiperfokusować.
Główne trudności leżą w:
zahamowaniu reakcji,
pamięci roboczej,
planowaniu,
zarządzaniu czasem,
samoregulacji emocjonalnej i motywacyjnej.
Termin „nadpobudliwość” sugeruje problem dziecięcy, a nie całożyciowe zaburzenie rozwojowe.
Barkley uznaje ADHD za zaburzenie regulacji zachowania w czasie — a nie po prostu „rozproszenia”.
„Nazwa ADHD jest historyczna, nie precyzyjna. Gdybyśmy dziś mieli nazwać to zaburzenie zgodnie z tym, co pokazują dane neuropsychologiczne, nazwalibyśmy je zaburzeniem funkcji wykonawczych i samoregulacji.”
– Russell A. Barkley, Taking Charge of Adult ADHD (2015)
W związku z tym, że model Barkleya jest mi aktualnie najbliższy - wpisy na blogu poświęcone ADHD będą odnosić się głównie do dorobku naukowego jego pracy.
Model Barkleya – kłopoty z samoregulacją i funkcjami wykonawczymi.
Główne założenia:
ADHD to deficyt hamowania reakcji, który wtórnie osłabia:
pamięć roboczą,
samoregulację emocjonalną,
planowanie,
kontrolę motoryczną,
internalizację mowy.
To kłopoty z „zarządzaniem sobą w czasie” – osoba z ADHD ma trudność z opóźnianiem gratyfikacji, przewidywaniem konsekwencji i planowaniem w długim horyzoncie.
inne modele ADHD:
2. Model Ramsaya – ADHD jako problem w implementacji strategii poznawczych.
Russell Ramsay (UPenn, USA) – model kliniczny oparty o CBT i neuropsychologię.
Główne założenia:
Osoby z ADHD nie mają braku wiedzy, ale trudność z „wdrożeniem wiedzy w działanie”.
Główne zaburzenie dotyczy:
umiejętności wykonawczej implementacji,
samomotywacji i
tolerancji na opór poznawczy.
ADHD to problem dostępu do strategii poznawczych w czasie rzeczywistym, a nie „brak narzędzi poznawczych” jako takich.
Źródło: Ramsay, R. J. (2020). The Adult ADHD Tool Kit
3. Model Tuckmana – integracyjny model „napięcia – unikania”.
Ari Tuckman – psycholog kliniczny, autor i wykładowca (USA).
Główne założenia:
ADHD to zaburzenie zarządzania napięciem poznawczym:
→ zbyt wysoki koszt wykonania zadania,
→ zbyt mało bodźców → unikanie, przeciążenie, prokrastynacja.ADHD wiąże się z:
zaburzeniem czucia czasu (czas przyszły jest „odłączony”),
zmiennością energetyczną,
tendencją do autooceny przez pryzmat wykonania (nie intencji).
Źródło: Tuckman, A. (2020). More Attention, Less Deficit
4. Model dopaminowo-motywacyjny (Sonuga-Barke, Tripp & Wickens).
Model neuronalny — oparty o badania nad układem nagrody.
Główne założenia:
ADHD = opóźniona reakcja układu nagrody na gratyfikację (hipoaktywność dopaminowa)
Osoby z ADHD mają:
zwiększoną potrzebę natychmiastowej gratyfikacji,
osłabione odroczenie nagrody,
nadwrażliwość na nudę i monotonię.
ADHD to nie problem z motywacją jako taką, tylko z dostępem do dopaminergicznego wzmocnienia.
Źródła:
Sonuga-Barke E. J. S. (2020). Developmental Pathways Model
Tripp & Wickens (2011). Dopamine transfer deficit theory of ADHD
5.Model neuronarracyjny / czasowy (Brown, 2021).
Thomas E. Brown – specjalista ADHD dorosłych, szczególnie wysokofunkcjonujących.
Główne założenia:
ADHD to nie tylko "rozkojarzenie", ale zaburzenie zarządzania czasem, energią i emocjami.
Główne domeny dysfunkcji:
aktywacja (trudność z rozpoczęciem),
uwaga (utrzymanie i przesuwanie),
emocje (intensywność, zmienność),
wysiłek poznawczy (wyczerpywanie się),
pamięć robocza,
monitorowanie działania.
Źródło: Brown, T. (2021). Smart but Stuck: Emotions in Teens and Adults with ADHD.
Pamiętaj, warto czytać uważnie, różnorodnie i krytycznie — ale zawsze w oparciu o źródła naukowe, nie popularne mity. ADHD to złożone zjawisko, które wymaga intelektualnej precyzji i otwartości na aktualne dane. Twoje własne zdanie powinno wyrastać z wiedzy, nie z uproszczeń.
